Polkowo

Już w połowie XVI wieku notowano miejsce zwane Polikow, było to skupisko lasów położone pośród rozległych bagien[1]. Ten teren należał do starostwa augustowskiego w ramach województwa podlaskiego. Większość obecnych terenów gminy należało do województwa trockiego w Wielkim Księstwie, inaczej było z ziemią za Nettą położoną na Podlasiu i włączoną w 1569 roku do Królestwa Polskiego.

Osadnictwo prowadzili starostowie augustowscy. W dniu 23 czerwca 1582 roku starosta Marek Dulski pozwolił Markowi Konozie i jego żonie „wyrobić” grunty na pola na grądzie zwanym Polików. Mieli oni prawo mieszkać tam dożywotnio płacąc czynsz. W 1585 roku królowa Anna potwierdziła decyzję starosty augustowskiego. W dwa lata później Dulski szczegółowo opisał obszar nadania, które w sumie liczyło 5 włók ziemi[2].

Ziemia na grądzie Polików należała odtąd na prawach wieczystej dzierżawy do rodziny Konozów. Rodzina ta postarała się o zatwierdzenie przywilejów u króla Jana Kazimierza. W 1661 roku król określił ich obowiązki na płacenie czynszu, doglądanie łąk i lasów królewskich, byli zwolnieni od pańszczyzny[3].

Położenie wsi Polkowo nie było zbyt korzystne, ale też uratowało ją przed wieloma nieszczęściami. W połowie XVII wieku oraz na początku XVIII wieku w Rzeczpospolitej trwała wojna. Wiele wsi zostało doszczętnie złupionych. Dość powiedzieć, że w 1664 roku w okolicach Augustowa było 651 mórg ziemi ornej, lecz tylko 15,5 włóki było obsiewanych. Wyludniły się całe rejony, w mieście Augustowie notowano zaledwie 141 osób, na przedmieściach 69 (rok 1662)[4]. Straty były ogromne, jednak nie w Polkowie, po prostu żadne wojska nie dotarły w te strony. Podobnie było w czasie wojen z początków XVIII wieku. Okoliczne wsie były zupełnie opustoszałe, w Polkowie było zupełnie inaczej[5].

W 1664 roku notowano tutaj 5 rodzin, w 1689 roku już 6 rodzin. W XVIII wieku wioska składała się z kilkunastu gospodarzy, zatem zaczęło się robić ciasno w owych 5 włókach. Przyczyną wzrostu liczby ludności był brak pańszczyzny i niewielki czynsz[6]. Spowodowało to wchodzenie mieszkańców wsi na grunty okolicznych dzierżaw królewskich (Polkowianie, w liczbie coraz pomnożonej ludniący się przekroczyli granice nadania i wykrzewiając grunta zajęli Czarny Grąd i grąd Chrościewina). Te fakty oraz próby zmuszenia mieszkańców wsi do płacenia większych czynszów i do robocizny przez dzierżawców królewskich spowodowały liczne konflikty opisane w Księgach Referendarii Koronnej, czyli sądów dla poddanych królewskich. W 1777 roku wdowa po dzierżawcy tajeńskim Andrzeju Karwowskim próbowała zmusić mieszkańców wsi do prac na rzecz folwarków. Doszło do rękoczynów, wychłostano na rozkaz dzierżawczyni Fabiana Wierciocha-Sienkiewicza oraz więziono w okrutny sposób Wawrzyńca Odoja-Czerwińskiego. Wobec tego mieszkańcy wsi złożyli protest w sądzie referendarskim. Byli to: Mateusz i Marianna z Kawałaków Konozowie, Wawrzyniec z Konstancją z Pomianów Odojowie Czerwińscy, Fabian i Katarzyna Wierciochowie-Sienkiewiczowie, Maciej i Agnieszka Skiłądziowie, Adama i Józef Wierciochowie, Jana i Marianna z Milewskich Omanowscy, Antoni Krukowski, Franciszek Litwinik, Benedykt Chata i inni. Postanowiono o przybyciu na miejsce komisji sędziowskiej. Sprawa ciągnęła się do 1781 roku i obfitowała w różne incydenty. Ludzie dzierżawczyni pobili w międzyczasie mieszkańców wsi Mitrosa, Sokołowskiego i Gudela. Pani Karwowska składała pozwy przeciw mieszkańcom wsi o różne szkody, domagała się nowej komisji. Sprawa zakończyła się wyrokiem sądu w dniu 26 maja 1781 roku, który zniósł wszelkie obowiązki mieszkańców wsi, oprócz obowiązku pilnowania lasów i łąk oraz płacenia czynszu w wysokości 200 zł rocznie (poprzednio było 40 zł)[7].

W opisanych wyżej wydarzeniach podawano nazwiska mieszkańców wsi. Zapewne wielu z nich wywodziło się z drobnej, zubożałej szlachty, świadczą o tym takie nazwiska jak Sienkiewicz, Milewski, Krukowski, Czerwiński. Przyciągała ich tutaj wolność osobista, nie musieli oni odrabiać uciążliwej pańszczyzny, płacili tylko czynsz. Wioska posiadała własny samorząd, wybierała spośród siebie wójta[8], który przewodził sądowej ławie wiejskiej.

Od 1795 roku Polkowo stało się wsią rządową kolejnych rządów w Polsce i zrównano ją w prawach i obowiązkach z innymi wsiami rządowymi. Zapewne rozszerzono granice wsi poza 5 włók, ponieważ w 1827 roku notowano tutaj 29 domów i 170 mieszkańców[9].

W następnych latach wioska nadal się rozwijała. Opis z końca XIX wieku informuje: Polkowo- wieś nad rzeką Nettą, o 2 wiorsty od jej ujścia do Biebrzy, powiat augustowski, gmina Dębowo, parafia Jaminy. Stanowi ona jedną z niewielu małych suchych wysp, wynurzających się z rozległych błot po brzegach Biebrzy i Netty. Odległość 28 wiorst od Augustowa, ma 37 domów, 361 mieszkańców (....)[10]. W 1911 roku stan ludności osiągnął liczbę 403 osób[11]. Poprzednie wojny nie wyrządziły tej wsi wielkich zniszczeń, jednak w czasie I wojny światowej było już inaczej. Świadczą o tym wykazy liczby ludności. Spis powszechny z 1921 roku informuje o 42 domach i 258 mieszkańcach wsi[12]. Oznacza to ubytek ludności o 150 osób w ciągu kilku lat.

Od 1921 roku notowano we wsi jednoklasową szkołę powszechną z liczbą 66 uczniów. W następnych latach liczba uczniów zaczęła spadać (w 1930 tylko 36). Grono nauczycielskie tworzyli: Eugeniusz Rajchel (1925), Maria Gryziecka (1926-1928) i Jan Tadeusz Krzysztof[13].

Okolice Polkowa na mapie wojskowej z 1930 roku (skala 1: 100 000)


[1] Wiśniewski J, Dzieje....., ryc. 10.

[2] Tamże, s. 147.

[3] Tamże.

[4] Wiśniewski J, Dzieje osadnictwa powiatu augustowskiego....., s. 167-169.

[5] Wiśniewski J, Dzieje... ,s. 211.

[6] Tamże, s. 148.

[7] Ryżewski G, Dzieje...., s. 105.

[8] Tamże.

[9] Słownik Geograficzny...., tom VIII, s. 598.

[10] Tamże.

[11] Ryżewski G, Dzieje.... s .115.

[12] Skorowidz miejscowości...., s. 2.

[13] Jemielity W, Szkoły powszechne...., s. 16.